Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο κέντρο της πόλης της Θεσσαλονίκης, στο δρόμο που έχει το όνομά του, στο πάνω μέρος της Αρχαίας Αγοράς. και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο τον πολιούχο και προστάτη της πόλης.
Αποτελεί αδιαμφισβήτητα το σημαντικότερο Παλαιοχριστιανικό Μνημείο της Θεσσαλονίκης , τόσο για θρησκευτικούς, όσο και για ιστορικούς λόγους.
Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου είναι ένα από τα πιο μεγαλοπρεπή Μνημεία της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης
Είναι μια πεντάκλιτη Βασιλική Εκκλησία με ξύλινη στέγη Ελληνικού Τύπου χωρίς θόλο και οι διαστάσεις του είναι 43.5μ μήκος και 33μ πλάτος.
Είναι ένα Βυζαντινό, Χριστιανικό Μνημείο Υψηλής Τέχνης.
Η Εκκλησία χτίστηκε πάνω σε ερείπια Ρωμαϊκών δημόσιων λουτρών όπου φυλακίστηκε και μαρτύρησε ο αξιωματούχος του ρωμαϊκού στρατού Δημήτριος το 303.
Στο σημείο αυτό του μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου με Διάταγμα του Μεδιολάνου περί ανεξιθρησκίας το έτος 313, κτίστηκε ένας μικρός χώρος προσευχής.
Μετά από πολλά χρόνια, τον 5ο αιώνα ιδρύεται με πρωτοβουλία του έπαρχου Λεώντιου μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική η οποία και αυτή κάηκε τον 7ο αιώνα(620).
Στην ίδια θέση χτίζεται μια πεντάκλιτη βασιλική η οποία και αυτή είχε την ίδια τύχη με τις άλλες διότι κάηκε στη πυρκαγιά του 1917 που έκαψε ένα μεγάλο μέρος της Θεσσαλονίκης.
Η αναστύλωση της εκκλησίας έγινε και τελείωσε το 1948.
Ο ναός είναι , γνωστός και για τα ψηφιδωτά σύνολα που διασώθηκαν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.
Πρόκειται για ένδεκα ψηφιδωτές συνθέσεις αναθηματικού χαρακτήρα του 5ου, 7ου και 9ου αι. που διατηρούνται στους δύο πεσσούς του ιερού βήματος και στο δυτικό τοίχο του κεντρικού κλίτους.
Στη ΒΔ γωνία υπάρχει σήμερα ο τάφος του αγίου, σε θέση που πιστεύεται ότι υπήρχε ήδη από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια.
Στο υπόγειο του Ναού βρίσκεται η «Κρύπτη» ο Χώρος του Μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου.
Η εκκλησία υπέστη πολλές καταστροφές στο διάβα των αιώνων.
Το 1430 οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη και από τις καταστροφές και τις λεηλασίας που έκαναν σε ολόκληρη τη πόλη δεν γλύτωσε ούτε η Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.
Παρόλες τις τεράστιες καταστροφές που έκαναν οι τούρκοι στο Ναό, η Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου παραμένει στα χέρια των Χριστιανών για τα επόμενα 60 χρόνια.
Το 1492 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β΄ μετατρέπει το Ναό σε μουσουλμανικό τέμενος (Τζαμί) δίνοντάς του τη επωνυμία (Kasimiye Camii). “Κασημιέ Τζαμί” καθεστώς που διατηρήθηκε μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912.
Η χριστιανική λατρεία περιορίστηκε τότε σε ένα μικρό χώρο στα βορειοδυτικά του ναού, όπου έγινε κενοτάφιο του αγίου.
Επανήλθε στους χριστιανούς το έτος 1912, μετά την απελευθέρωσης πόλης.
Μετά την απελευθέρωση της πόλης ο ναός αποδόθηκε και πάλι στη χριστιανική λατρεία.
Δυστυχώς όμως η μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης, δεν άφησε ανέπαφη τη μεγαλοπρεπή βασιλική.
Η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε μεγάλο μέρος του ψηφιδωτού της διακόσμου.
Από την ολοσχερή καταστροφή των τοιχογραφιών που κοσμούσαν το ναό διατηρήθηκαν μόνο λίγα θέματα.
Κάηκε το μεγαλύτερο μέρος της και η αναστύλωση της στη σημερινή μορφή που τη γνωρίζουμε, ολοκληρώθηκε το 1947.
Χάρη στον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο, που είχε κρατήσει σημειώσεις, σχέδια και φωτογραφίες, με τη συνεργασία των Γ. Σωτηρίου, E. Hebrard, Α. Ορλάνδου, Α. Ξυγγόπουλου, Σ. Πελεκανίδη, κ.ά., ο ναός αναστηλώθηκε «εκ βάθρων» για να δοθεί και πάλι στη λατρεία των πιστών στις 26 Οκτωβρίου του 1949, την ημέρα της γιορτής του άγιου.
Το 1988 ο ναός ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO
