Η Αχειροποίητος είναι μια Παλαιοχριστιανική Βασιλικού Ρυθμού Εκκλησία που κτίστηκε και εγκαινιάστηκε τον 5ο αιώνα (450-470) μετά τη σύνοδο της Εφέσου.
Ο ναός της Αχειροποιήτου είναι Τρίκλιτη Βασιλική με γυναικωνίτη, έχει ξύλινη στέγη και είναι χτισμένη πάνω σε ένα παλαιό συγκρότημα δημόσιων ρωμαϊκών λουτρών.
Δύο σειρές από μαρμάρινους κίονες χωρίζουν το ναό σε τρία μεγάλα άνετα και εντυπωσιακά κλίτη.
Οι μαρμάρινοι κιονοστοιχίες έχουν κιονόκρανα με όμορφη διακόσμηση η οποία ονομάζεται «πριονωτή άκανθα».
Είναι ένας πολύ μεγάλος Ναός με διαστάσεις 53Χ30 μέτρα, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης, στη διασταύρωση της Εγνατίας Οδού (Παλαιά Λεωφόρο των Βυζαντινών Χρόνων) με την οδό της Αγίας Σοφίας.
Παρόλο το ότι στο πέρασμα των αιώνων της έγιναν πολλές επεμβάσεις, και οι καταστροφές της στους σεισμού του 1978 ήταν αρκετές , άντεξε και διατήρησε την αρχική της μορφή, θεωρείται δε η σημαντικότερη στη περιοχή της Μεσογείου.
Μπορούμε να πούμε ότι είναι μια από τις σπουδαιότερες και αρχαιότερες εκκλησίες της Παλαιοχριστιανικής εποχής.
Μέχρι το 14ο αιώνα διατηρεί την επωνυμία του Μεγάλου Ναού της Παναγίας Θεοτόκου ενώ η επωνυμία Αχειροποίητος της δόθηκε από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ το 1320.
Ονομάσθηκε Αχειροποίητος λόγω μιας εικόνας της Θεοτόκου που προσεύχεται η οποία υπήρχε στη εκκλησία και η οποία σύμφωνα με τη παράδοση δεν την έκανε ανθρώπινο χέρι αλλά τη ζωγράφισαν Άγγελοι.
Από το 13ο αιώνα τους τοίχους του Ναού κάλυπταν μεγάλης τέχνης ψηφιδωτά.
Δυστυχώς ύστερα από τις περιπέτειες με το πέρασμα των αιώνων σώθηκαν μόνο τα ψηφιδωτά που υπήρχαν στις εσωτερικές επιφάνειες των τόξων που σχηματίζουν οι κίονες.
Η Αχειροποίητος είναι η πρώτη εκκλησία της Θεσσαλονίκης που μετατράπηκε σε τζαμί από τον Σουλτάνο Μουράτ τον Β’ μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430, με την επωνυμία Εσκί Τζουμά Τζαμί ( Τζαμί της παλιάς Προσευχής της Παρασκευής).
Η Αχειροποίητος συνέχισε να είναι τζαμί, και μάλιστα όπως λέγεται το κυριότερο τζαμί της πόλης μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912.
Για αρκετά χρόνια συντηρήθηκε και επισκευάστηκε έως το 1930 που παραδόθηκε στους πιστούς.
Τότε της προτάθηκε χωρίς επιτυχία να γίνει το πρώτο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.
Το 1917 κατά τη διάρκεια της καταστροφικής πυρκαγιάς, η οποία και έκαψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε προσφέροντας κατάλυμα στα θύματα της πυρκαγιάς.
Το ίδιο συνέβη και αργότερα το 1922 με τους πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία μετά τη μικρασιατική καταστροφή.
Ύστερα από μερικά χρόνια και έπειτα από εργασίες αποκατάστασης, η Αχειροποίητος λειτούργησε ξανά ως εκκλησία.
Μεγάλες καταστροφές υπέστη η εκκλησία και με τους σεισμούς του 1978.
Βεβαίως έχουν ήδη αποκατασταθεί.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες οι οποίες στολίζουν την εκκλησία και χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα.
Η Αχειροποίητος είναι μεταξύ των 15 Βυζαντινών Μνημείων τα οποία η UNESCO ανακήρυξε Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 1988.
