Κοντά στα ανατολικά τείχη της Άνω Πόλης, ανάμεσα στις οδούς Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου, περικλείεται από μια όμορφη αυλή ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός.

Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός υπήρξε καθολικό δηλαδή ( Κεντρικός Ναός) Βυζαντινής μονής, και μετόχι της πατριαρχικής μονής Βλατάδων της Θεσσαλονίκης που ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.

Είναι ένας Ναός με ένα χώρο ο οποίος καλύπτεται από αμφίκλινη κεραμοσκεπή (Σαμαρωτή), και ο οποίος καταλήγει στα ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια.

Η προέλευση του ονόματος έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερευνητών.

Σύμφωνα με την παράδοση ο Ναός ήταν ένα μικρό μοναστήρι το οποίο όμως διατηρούσε και ένα μικρό ορφανοτροφείο.

Κάποιοι λένε ότι από εκεί πήρε και το όνομα Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός.

Για κάποιους άλλους η επωνυμία Άγιος Νικόλαος «Ορφανός» ή «Ορφανών» συσχετίζεται με το όνομα του ιδρυτή του ναού που ανήκε στην οικογένεια των Ορφανών.

Συνδέεται όμως και με τον άγιο Νικόλαο, ο οποίος επιδείκνυε ιδιαίτερη φροντίδα για τις χήρες και τα ορφανά.

Είναι διακοσμημένος με εξαιρετικές τοιχογραφίες οι οποίες τοποθετούνται στα έτη 1310-1320, και οι οποίες στο σύνολό τους είναι πολύ καλά διατηρημένες, αποτελούν δε αντιπροσωπευτικά δείγματα Παλαιολογικής Τέχνης.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος αποκαλύφτηκε το 1957-1960, κατά τη διάρκεια εργασιών αποκατάστασης του μνημείου.

H μονή συνέχισε να λειτουργεί καθ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής.

Παρόλο ότι είναι μια πολύ όμορφη εκκλησία η οποία περιβάλλεται από έναν πανέμορφο κήπο και βρίσκεται στο κέντρο της Παλιάς Θεσσαλονίκης, εντούτοις δεν είναι πολύ γνωστή.

Είναι μία πανέμορφη εκκλησία και όσοι την αγαπούν λένε, ότι είναι «Ένα μικρό Διαμάντι» του Βυζαντινού Πολιτισμού».

Ένα από τα παλαιότερα και ιστορικότερα μνημεία της πόλης.

Διασώθηκε από 2 πυρκαγιές και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη βυζαντινή εποχή της πόλης

Το 1988 ο ναός ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO.